Powtórka z historii powszechnej państwa i prawa: Francja w czasie dyktatury Napoleońskiej (1799 - 1814)

Okres konsulatu

Dnia 9 listopada 1799 r., Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, przejmując władzę we Francji. Następnie wydał konstytucję konsularną, która charakteryzowała się dążeniem do nadania stworzonemu systemowi rządów pozorów ustroju republikańskiego. W jej założeniach istniały pozory wyborów powszechnych, przyznające wszystkim obywatelom od 21 roku życia praw wyborczych. System wyborczy doby konsulatu opierał się na tzw. listach zaufania. Według nich wszyscy obywatele w poszczególnych okręgach drogą wyborów powszechnych powoływali spośród siebie 1/10 obywateli jako godnych piastowania urzędu. Powstawała w ten sposób lista okręgowa. Obywatele wciągnięci na tą listę wybierali spośród siebie 1/10 obywateli, których wpisywano na listę departamentalną. Tamci z kolei wybierali ze swojego grona 1/10, co tworzyło listę narodową. Pierwszy konsul wybierał z tych list odpowiednio funkcjonariuszy na szczebli okręgowym i departamentalnym, natomiast Senat powoływał ze składu listy narodowej konsulów i członków zgromadzeń ustawodawczych.

Istotą ustroju Francji w okresie konsulatu, był rozdział ustawodawstwa pomiędzy pierwszego konsula i 4 różne organy, którymi były:

• Rada Stanu – członkowie Rady Stanu nominowani byli przez pierwszego konsula. Opracowywała projekty ustawodawcze, które przedstawiał pierwszy konsul. Wykonywała także sądownictwo administracyjne;
• Trybunat – składał się ze 100 członków. Przeprowadzał dyskusję nad projektami ustaw. Mógł jedynie odrzucić lub przyjąć projekt, który z kolei przechodził do Ciała Ustawodawczego;
• Ciało Ustawodawcze – składało się z 300 członków. Zajmowało się uchwalaniem ustaw.  Nie posiadało kompetencji dyskutowania nad projektami aktów prawnych. Mogło jedynie bez dyskusji przyjąć je w całości albo odrzucić;
• Senat – składał się z 80 członków wybieranych dożywotnio. Pierwszy skład nominował pierwszy konsul. Potem uzupełniał się w drodze kooptacji. Posiadał kompetencje badania zgodności ustaw z konstytucją i uchylania ustawy uznanej za sprzeczną z konstytucją. Miał również prawo inicjatywy w zakresie rewizji konstytucji;
• Władzę wykonawczą stanowiło 3 konsulów, nominowanych na 10 lat przez Senat, którzy byli nieodwołalni. Decyzja pierwszego konsula nie wymagała zgody pozostałych. Oznaczało to de facto pełnię władzy wykonawczej w jednych rękach Napoleona.

Ponadto należy wskazać, że w 1802 r., ustanowiono Napoleona konsulem dożywotnim. Okres konsulatu zakończył się w 1804 r., przez zniesienie urzędu konsulów i przekształcenie Francji w „monarchię republikańską”, która była dziedzicznym cesarstwem.

Okres cesarstwa

Cesarz w 1804 r., uzyskał prawo do uzupełniania składu Senatu przez dowolnie wybrane osoby. Zasada podziału władzy uległa zupełnemu zatarciu. Cała władza skupiona została w rękach cesarza, który rządził w państwie z pozoru konstytucyjnym (cezaryzm, bonapartyzm). W tym samym roku, koronowano Napoleona Bonaparte na cesarza. Wprowadzono nazwę państwa jako Imperium Francuskie.W 1807 r., zniesiono Trybunał, a Ciało Ustawodawcze zwoływane było coraz rzadziej.

Reformy zarządu terytorialnego

Z inicjatywy Napoleona w 1800 r., we Francji dokonano gruntownej reformy całego terytorialnego systemu rewolucyjnego . Państwo Napoleona zostało podzielone na departamenty. Administracja zakładała system trójstopniowy. Departamenty dzieliły się na nowo powołane okręgi, okręgi na gminy. Kanton utrzymał się jedynie jako okręg administracji skarbowej i sądowej. System terytorialny, cechował się skrajnym centralizmem i biurokratyzmem. Na czele departamentu stał urzędnik zwany prefektem, na czele okręgu – podprefekt, na czele gminy – mer. Prefektowi podlegały wszystkie działy administracji, z wyjątkiem sądownictwa, wojska, szkolnictwa wyższego i średniego oraz poczty. Zwierzchnikiem prefekta w dziedzinie administracji był minister spraw wewnętrznych, w innych sprawach – odpowiednio właściwi ministrowie resortów. Wskazać należy także na istnienie takich okręgów jak: rady departamentowe, okręgowe i gminne.

Reformy sądownictwa

Napoleon nie zmienił wprowadzonej w czasie rewolucji zasady państwowego powszechnego sądownictwa. Zmniejszeniu uległ zakres sądownictwa ludowego. Zniesiono ławę przysięgłych. Została jedynie dla spraw karnych. Zniesiono wybieralność sędziów i wprowadzono zasadę ich nominacji. Wybierani byli jedynie sędziowie pokoju i sędziowie przysięgli. Napoleon wprowadził zasadę nieusuwalności sędziów.

Relacje państwo - Kościół

W 1801 Francja zawarła Konkordat. Zdeterminowało to zniesienie przedrewolucyjnego podziału diecezjalnego Francji i wprowadzenie nowego podziału w granicach już istniejących. Nominowanie biskupów miało odbywa się przez nominację przez I konsula i nadanie inwestytury kanonicznej przez papieża. Papież uznał stan faktyczny dóbr kościelnych skonfiskowanych i rozprzedanych.

Kodyfikacje Napoleońskie

Pierwszym aktem prawnym zaliczanym do kodyfikacji Napoleońskich jest kodeks cywilny z 1804 r. Był to pierwszy na świecie, wzorowy kodeks prawa cywilnego epoki kapitalizmu. Zrywał zasadniczo z wszelkimi ograniczeniami prawa feudalnego, m.in.  z nierównością prawa dla osób różnych stanów. Dominujące w jego treści są tendencje liberalno-egalitarne. Zapisał się w historii prawodawstwa jako arcydzieło techniki ustawodawczej. Kolejnym aktem prawnym był kodeks procedury cywilnej z 1806 r., który został oparty na głównych zasadach wielkich ordonansów J.B. Colberta z 1667 r. i 1673 r. Następnie należy wskazać na kodeks handlowy (także oparty na Wielkich Ordonansach). Wskazać należy także na kodeks postępowania karnego z 1808 r. Jego głównym dziedzictwem, było wprowadzenie podstawowych zasad nowoczesnego procesu karnego (jawność, ustność, swobodna ocena dowodów, które zastąpiły zasady procesu inkwizycyjnego: tajność, pisemność i legalną teorię dowodową). Były to zasady tzw. procesu mieszanego, w którym zostały połączone elementy procesu skargowego z inkwizycyjnym.  W roku 1810, uchwalono kodeks karny, który realizował założenia humanizacji prawa karnego, zgodne z postulatami przedstawicieli szkoły prawa natury. Zawierał surowe przepisy o ochronie własności i posiadania.

Rozwój prawa sądowego w wiekach XIX i XX

W czasach napoleońskich należy dopatrywać się momentu pojawienia się we Francji orzecznictwa sądowego. Sąd francuski w swym orzeczeniu formalnie powoływać się będzie w braku ustawy na zwyczaj, który istniał przed wydaniem orzeczenia, lub na inne racje, jak np. zasadę słuszności. Orzecznictwo cieszy się dużą powagą w sądach francuskich i powoływani się na precedensy stało się codzienną praktyką w procesach. Zbiory orzecznictwa sądów francuskich stanowią obok kodeksu podstawę do stosowania prawa.

Znaczenie kodyfikacji Napoleona

Ze względu na wysoką jakość techniki legislacyjnej, jaką charakteryzowały się ustawy napoleońskie, stworzyły one model czterech bądź pięciu kodeksów, odpowiadających czterem bądź pięciu dziedzinom prawa sądowego uznawanych za podstawowe. W pracach kodyfikacyjnych podejmowanych w wielu krajach, często bezpośrednio się wzorowano na już istniejących kodeksach napoleońskich.

Okres Napoleońskiej Francji zakończył się w 1815 roku.

Literatura:
Powszechna historia państwa i prawa – M. Szczaniecki, Wydanie 10, Warszawa 2009;
Powszechna historia prawa – A. Dziadzio, Warszawa 2012;
Historia powszechna ustroju i prawa – T. Maciejewski, 4 Wydanie, Warszawa 2014.